Τη καταγωγή του θεάτρου σκιών διεκδικούν πολλές χώρες, ανάμεσά τους, η Ελλάδα, η Τουρκία, η Αίγυπτος, η Κίνα και άλλες. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι το θέατρο σκιών είναι ασιατικής προελεύσεως κι από εκεί μεταδόθηκε στην Ινδία και μετέπειτα στην Ευρώπη.
Τα πρώτα ιστορικά στοιχεία που έχουμε για την ύπαρξή του είναι η αναφορά του σε μια κινέζικη εγκυκλοπαίδεια του 1000 μ.χ. Πιστεύεται ‚πως η γέννησή του οφείλεται στο απλό γεγονός ότι οι Κινέζοι κάλυπταν τα παράθυρα τους με χαρτί. Το βράδυ καθώς το εσωτερικό του σπιτιού φωτιζόταν οι σκιές των ενοίκων προσέφεραν ένα ονειρικό θέαμα στους περαστικούς. Το κινέζικο θέατρο σκιών είχε θρησκευτικό χαρακτήρα και οι φιγούρες του είναι δείγματα μεγάλης τέχνης.
Ο κινέζικος θρύλος λέει, πως ο θάνατος της ευνοούμενης του αυτοκράτορα Γιου Ντι τον 2° π.χ. αιώνα προκάλεσε μεγάλη θλίψη σε όλη την αυλή και πως χάρη στην εφεύρεση του θεάτρου σκιών, ο αυτοκράτορας ξαναβρήκε την παρουσία της αγαπημένης του που είχε χαθεί.
Η τουρκική παράδοση λέει πως ο Καραγκιόζης ήταν χτίστης κι επειδή με τα αστεία του καθυστερούσε τους εργάτες στην κατασκευή του τζαμιού, τον σκότωσε ο σουλτάνος Οχράν (1326 - 1359). Ο Χατζηαβάτης, που ήταν ο εργολάβος του έργου, για να διασκεδάσει τον στεναχωρημένο σουλτάνο έφτιαξε έναν χαρτονένιο Καραγκιόζη και τον ζωντάνεψε πίσω από ένα φωτισμένο πανί. Τόσο ευχαριστήθηκε ο σουλτάνος που έδωσε άδεια στον Χατζηαβάτη να παίζει τις ιστορίες του Καραγκιόζη όπου ήθελε και έφτιαξε ένα ωραίο μνημείο στην Προύσα όπου τον ενταφίασε με μεγάλες τιμές.
Μια άλλη ακόμα παράδοση λέει πως ο Καραγκιόζης ήταν ταχυδρόμος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και ο Χατζηαβάτης ταχυδρόμος του σουλτάνου Αλαϊντίν.
Ο Τούρκος θεατρολόγος Μεντίν Αντ, τοποθετεί την πρώτη παράσταση Καραγκιόζη στην Αίγυπτο. Εκεί είδαν οι Τούρκοι για πρώτη φορά Καραγκιόζη, το 1517 και αποφάσισαν να τον εισαγάγουν και να τον βαπτίσουν συμπατριώτη τους. Με την τεράστια οικονομική του δύναμη ο σουλτάνος έφερε στην Κωνσταντινούπολη τους διασημότερους Αιγύπτιους καραγκιοζοπαίχτες. Στην ίδια πόλη έμενε μια πανσπερμία λαών, θρησκειών και εθνοτήτων, από Έλληνες και Εβραίους μέχρι Αρμένηδες και Σλάβους. Στην αρχή είχε θρησκευτικό χαρακτήρα και τα θέματά του ήταν ηθικοδιδακτικά.
Τον 16ο αιώνα είναι πλατιά διαδεδομένο στην Οθωμανική αυτοκρατορία κι αποτελεί τη μόνη θεατρική λύση αφού η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει το θέατρο με ανθρώπους ή και την απλή ανθρώπινη αναπαράσταση Το κοινό του αποτελείται αποκλειστικά από άντρες εκτός από τις περιπτώσεις που η παράσταση γίνεται σε σπίτι όπου επιτρέπεται η παρακολούθηση και στις γυναίκες. Ο τούρκικος Καραγκιόζης ήταν βωμολόχος. Πιστεύεται ότι διέθετε ένα τεράστιο φαλλό που οι Έλληνες αντικατέστησαν με το μακρύ του χέρι για λόγους ευπρέπειας.
Υπάρχει ένας θρύλος σύμφωνα με τον οποίο, ένας Έλληνας Υδραίος στην καταγωγή, ο Γ. Μαυρομάτης έφτασε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Εγκαταστάθηκε στην Πόλη κι έδωσε το όνομά του (μεταφρασμένο στα τούρκικα) στον ήρωα του θεάτρου του. Πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
Ο Κ. Μπίρης στην μελέτη που δημοσίευσε στην Ν. Εστία το έτος 1952 σημειώνει πως το θέατρο σκιών στους Άραβες παρουσιάζεται ως μυστηριακό θέατρο που το περιεχόμενο του συμβόλιζε την δημιουργία του κόσμου.
Ως αρχαιότερα και πιο σημαντικά από τα μυστήρια θεωρούνται τα Ελευσίνια, στα οποία μάλιστα το κυριότερο της μυσταγωγικής τελετής ήταν «τα δεικνύμενα, δρώμενα και θεώμενα» με εντυπωσιακή εναλλαγή φωτός και σκότους. Είχαν μυστήρια στις θρησκείες τους και οι λαοί της ανατολής. Η εμφάνιση όμως η αναβίωση των μυστηριακών θρησκειών στις χώρες τους σχετίζεται με την εξάπλωση σε αυτούς του ελληνιστικού πολιτισμού κατά τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του.
Το μυστηριακό θέατρο των σκιών που βρίσκουμε στους Άραβες δεν μπορεί να είναι παρά το απομεινάρι της λατρείας των μυστηριακών θρησκειών που είχαν ακμάσει στην ανατολή κατά τους ελληνιστικούς χρόνους
Και όχι μόνο πρέπει να αποδώσουμε την καταγωγή του στους Έλληνες αλλά μπορούμε να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι η τεχνική του θεάτρου των σκιών ανάγεται στα Ελευσίνια μυστήρια αν προσέξουμε ότι τα χαρακτηριστικά της ταιριάζουν απόλυτα με τις λιγοστές πληροφορίες που έχουμε για την κυριότερη τελετουργία τους. Αν προσέξουμε δηλαδή ότι υπάρχει σε αυτήν η εναλλαγή φωτός και σκότους και μπορεί ο μύστης αθέατος ο ίδιος πίσω από το πάνινο προπέτασμα που φωτίζεται από μέσα με μια σειρά από λυχνάρια, να εμφανίζει πάνω σε αυτά σκιές ανθρώπων, θεών και τεράτων και να κατευθύνει τα δεικνυόμενα, τα δρώμενα και τα λεγόμενα.
Ιστορική Αναδρομή
Το θέατρο σκιών είναι το πρώτο θέατρο που εμφανίζεται στη νεότερη Ελλάδα και το επικρατέστερο για πολλά χρόνια.
Η πρώτη γραπτή πληροφορία για παράσταση Καραγκιόζη υπάρχει στην τοπική εφημερίδα του Ναυπλίου « Ταχύπτερος Φήμη», το 1841.
Η ίδια εφημερίδα στις 9 Φεβρουαρίου του 1852 αφιερώνει ολόκληρη στήλη για να διηγηθεί την παράσταση του «ανατολικού θεάτρου» που με το έργο « οι γάμοι του Καραγκιόζη» διασκέδασε το κοινό, κάπου στην περιοχή της Πλάκας. Η εφημερίδα δεν αναφέρει δυστυχώς το άνομα του καραγκιοζοπαίχτη.
Ο Τζούλιο Καϊμης, διανοούμενος μεταφραστής και μελετητής της ανατολικής και δυτικής πολιτισμικής παράδοσης κυκλοφόρησε το 1935 στη γαλλική γλώσσα μία από τις πρώτες μελέτες για τον Καραγκιόζη που αποτέλεσε το βασικό εγχειρίδιο όλων όσοι εκ των υστέρων ασχολήθηκαν με το θέμα.
Σύμφωνα με αυτή την μελέτη ένας έξυπνος Έλληνας καλαματιανής καταγωγής, επ’ ονόματι Βράχαλης και διαμένων στην Πόλη, εκεί γύρω στα 1860 τα μάζεψε και ήρθε στον Πειραιά. Έπιασε ένα καφενείο απέναντι από το τελωνείο κι έστησε μια σκηνή ένα μέτρο επί μισό για να παίζει θέατρο σκιών με τις μιας πιθαμής χαρτονένιες φιγούρες του. Η μαγεία αυτής της λαϊκής καλλιτεχνικής έκφρασης γοήτευσε το κοινό της εποχής, σε βαθμό τέτοιο που ο Βράχαλης έστησε τον μπερντέ εντός του τότε δημοτικού κήπου προτού εγκαταστήσει το καραγκιοζοθεατρό του σε ένα καφενείο της περιοχής του Θησείου.
Όμως μήτρα που θα αναθρέψει και θα γεννήσει τον ελληνικό Καραγκιόζη θα γίνει η Πάτρα,εκεί θα τον μεταφέρει το 1881 ο Χρ. Κόντος και θα τον κάνει Ρωμιό ο θρυλικός καραγκιοζοπαίχτης Δημήτριος Σαρντούνης (Μίμαρος από την ικανότητα του στην μιμική τέχνη). Ο Μίμαρος λοιπόν με την δύναμη της μιμικής του και με την δημιουργία νέων τύπων και νέων παραστάσεων έδωσε νέα μορφή και νέα ζωή στο ελληνικό θέατρο σκιών.
Ο Κώστας Μπίρης χώρισε την εποχή του Καραγκιόζη στην Ελλάδα σε τρεις περιόδους:
1850— 1880
1880— 1910
1915 – 1940
Περίοδοι Ελληνικού Καραγκιόζη
· 1850 - 1880: Ο Καραγκιόζης αυτής της εποχής τουρκοφέρνει έντονα και αντιμετωπίζει την περιφρόνηση των αστών που θέλουν δυτικό θέατρο αλλά και του λαού που συχνά πήγαινε εκεί μην έχοντας που αλλού να πάει. Για μια περίοδο δημιουργείται η εντύπωση πως ο Καραγκιόζης είναι ένα θέαμα καταδικασμένο να σβήσει κάτω από την αδιαφορία και τις επιθέσεις. Εκείνη την εποχή πρέπει να ήταν ακόμα βωμολόχος, αν κρίνουμε από το περιστατικό με ήρωα τον Μακρυγιάννη που αναφέρει ο Ν.Πολίτης. Σε μια παράσταση Καραγκιόζη που παρακολουθούσαν και γυναίκες το θέαμα εμφανιζόταν ιδιαίτερα σεμνότυφο με αποτέλεσμα να αγανακτήσει ο Μακρυγιάννης που αφού έβγαλε έξω τις γυναίκες, υποχρέωσε τον Καραγκιόζη « να πει αυτά που ήξερε».
· 1880 - 1910: Εκεί που ο Καραγκιόζης έμοιαζε πως θα σβήσει αρχίζει μια η τρομερή του άνθιση. Τότε εξελληνίζεται και αρχίζει να μιλά στον λαό για πράγματα οικεία, παίρνοντας τα θέματα του από την καθημερινή ζωή κι άλλοτε από τα παραμύθια ή από ιστορίες ηρωικές, μη διστάζοντας να έχει στο ρεπερτόριό του ακόμα και αρχαίες τραγωδίες. Πρωταγωνιστής σε αυτή την ανάπτυξη θεωρείται ο καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος (1861-1912) που ήταν Πατρινός. Το κοινό της εποχής είναι έντονα λαϊκό, αλλά και τρομερά ευαίσθητο πράγμα που υποχρέωσε τον καραγκιοζοπαίχτη να είναι πολύ προσεκτικός στα καλαμπούρια και στο λόγο του.
· 1915 - 1940: Η Τρίτη περίοδος του θεάτρου σκιών που θεωρείται και η περίοδος της τελειοποίησης κατά την οποία κυριαρχούν οι μεγάλες προσωπικότητες των καραγκιοζοπαικτών. Οι φιγούρες του που παλαιότερα ήταν από τενεκέ ή χαρτόνι, τώρα γίνονται από δέρμα και είναι χρωματιστές. Η σκηνή του έχει μεγαλώσει, τα έργα έχουν εμπλουτιστεί και ολοκληρωθεί. Η προοδευτική αστική τάξη έχει αρχίσει να ενδιαφέρεται για αυτή τη γνήσια μορφή τέχνης που ξεφεύγει από τα καθιερωμένα. Παραστάσεις Καραγκιόζη δίνονται παντού αφού η μεταφορά του θεάτρου είναι πολύ εύκολη.
Το 1924 με 1925 εμφανίζονται για πρώτη φορά φυλλάδια με έργα του Καραγκιόζη και με ενδιαφέρουσες εικονογραφήσεις
Ο Καραγκιόζης θεωρείται πλέον αρκετά αξιοπρεπές θέαμα.
Σημερινή πραγματικότητα
1940 έως σήμερα
Στη γερμανική κατοχή ο Καραγκιόζης αναλαμβάνει αντιστασιακό ρόλο και εμψυχώνει το λαό, γίνεται μια μοναδική σπίθα κεφιού, με τα ηρωικά του έργα σκορπά την ελπίδα στους σκλαβωμένους Έλληνες. Αρκετές μάντρες ή αλλιώς καραγκιοζομάγαζα όπως τα ονόμαζαν γίνονται τόπος συγκέντρωσης αντιστασιακών
Στη δεκαετία του ’50 για πρώτη φορά δίνονται παραστάσεις στην Ευρώπη και στην Αμερική ξυπνώντας το ενδιαφέρον των ξένων. Στο εσωτερικό όμως ο Καραγκιόζης απέκτησε ένα παντοδύναμο και νεοφερμένο εχθρό, τον κινηματογράφο με αποτέλεσμα το κοινό του να συρρικνώνεται Με την ανοικοδόμηση της Αθήνας, τα περισσότερα θέατρα κλείνουν και όλοι οι διαθέσιμοι χώροι δίνονται αντιπαροχή για ανέγερση πολυκατοικιών Στη δικτατορία ο Καραγκιόζης δίνει το δικό του αγώνα αφού στον ελεύθερο λόγο του δεν χωράει λογοκρισία, μπορεί να λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Η τηλεόραση και οι σύγχρονες συνθήκες ζωής έρχονται να δώσουν καίριο πλήγμα στο θέατρο του Καραγκιόζη κι έτσι στη δεκαετία του ’70 φαίνεται πως η τέχνη του Καραγκιόζη εξαφανίζεται.
Σήμερα τα μόνιμα θέατρα Καραγκιόζη είναι λιγοστά αν και το κοινό σε κάθε ευκαιρία σπεύδει να απολαύσει το μαγικό κόσμο της σκιάς. Διάφοροι σύλλογοι και δήμοι διοργανώνουν περιστασιακές εκδηλώσεις και μερικές φορές περιλαμβάνουν στο πρόγραμμά τους, παραστάσεις του θεάτρου σκιών. Οι καραγκιοζοπαίχτες όμως είναι ελάχιστοι και προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή την λαϊκή μας παράδοση. Αρκετά μουσεία συγκεντρώνουν υλικό από φιγούρες, εργαλεία, παραστάσεις, βιβλία, φυλλάδια, αφίσες και ρεκλάμες ώστε οι επισκέπτες να μαθαίνουν την πορεία και την εξέλιξη της λαϊκής μας τέχνης.
Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο: Ο Καραγκιόζης
Ο Καραγκιόζης ανδρώθηκε στα επιδέξια χέρια του Μίμαρου, του Θοδωρέλλου, του Ρούλια ,του Μέμου, του Μόλλα, του Χαρίδημου ,του Μανωλόπουλου, αποκτώντας από το 1910 και μετά το χαρακτήρα της αθηναϊκής σκηνής που περιόδευε και στην επαρχία. Έχοντας εξαγνιστεί από τα στοιχεία του αντίστοιχου τουρκικού θεάτρου σκιών και αντλώντας από τους μύθους του Ελληνισμού και την νεότερη λαϊκή ποίηση, το ελληνικό θέατρο του Καραγκιόζη αποτέλεσε το πρωτόλειο πλαίσιο δημιουργίας της νεοελληνικής κωμωδίας.
Όσο κι αν οι νεότεροι έχουν συνδέσει το θέατρο σκιών με κωμωδίες όπως «ο Καραγκιόζης φούρναρης», «γιατρός», «οι αρραβώνες του Καραγκιόζη» κ.ά, τα έργα που πραγματικά έγραψαν ιστορία ήταν τα ηρωικά δράματα. Στους βαλκανικούς πολέμους, στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, το 1940 και καθ΄όλη την διάρκεια της κατοχής, αλλά και στα χρόνια της δικτατορίας, οι εποποιίες του Καπετάν Γκρη, του Κατσαντώνη, η θυσία του Αθανάσιου Διάκου, ο Γέρος του Μοριά, η αντίσταση του Γκούρα στην ακρόπολη, έδωσαν διέξοδο στις πιέσεις που δεχόταν ο ελληνικός λαός και κυρίως την ελπίδα ότι όπως ο Καραγκιόζης, που παρά τις δυσκολίες επιβιώνει έτσι και ο ελληνισμός εν τέλει θα την «σκαπουλάρει».
Τις ειρηνικές πάλι περιόδους το καραγκιοζοθέατρο λειτουργούσε ως βαρόμετρο των προβλημάτων και των αιτημάτων των λαϊκών τάξεων. Γι αυτό και υπήρχε μια σχέση αφοσίωσης του κόσμου με τους παίκτες του Καραγκιόζη που στις ένδοξες μέρες ήταν πραγματικοί σταρ. Τον χειμώνα στα καφενεία και τα καλοκαίρια στις μάντρες ο Καραγκιόζης έδινε χρόνο με τον χρόνο μάθημα επιβίωσης. Έργα με συνήθη διάρκεια μιας ώρας, με τα τραγούδια (τσάμικα, καντάδες και ρεμπέτικα) και τις μουσικές, κρατούσαν δυόμιση ώρες, μια γνήσια λαϊκή μυσταγωγία.
Πηγή: www.karagiozis.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου